Ethisch ondernemen in oorlogstijd

In tijden van geopolitieke spanningen zetten sancties, leveringsproblemen, reputatierisico’s en morele keuzes het duurzaamheidsbeleid van bedrijven onder druk. Ethisch ondernemen in conflictgebieden vergt anno 2025 een combinatie van due diligence, moed en pragmatisme. (Wouter Temmerman)

In een wereld met het hoogste aantal gewapende conflicten sinds 1945 voelen bedrijven vaker dan ze zelf willen de impact van geopolitieke stormen. Bedrijven die opereren in crisisgebieden krijgen te maken met verscherpt openbaar toezicht en toenemende sociale en marktdruk op hun gedrag. Anno 2025 hebben heel wat multinationaal actieve bedrijven immers ook een grondige duurzaamheidsstrategie uitgerold. Zeker voor de Europese bedrijven deden de oorlogen in Oekraïne en het Midden-Oosten het besef groeien dat geopolitieke conflicten die strategieën vanuit verschillende hoeken ondermijnen. “Veel bedrijven zagen geopolitieke risico’s lang als iets externs waar ze weinig vat op hadden”, zegt Hans Diels, expert geopolitiek bij Etion en auteur van het boek ‘Markt onder vuur’. “Vaak weten ondernemingen niet eens precies waar hun onderdelen vandaan komen of wat er in hun keten gebeurt. Daardoor zien ze soms te laat dat ze betrokken zijn bij praktijken die ze zelf niet willen steunen.”

Snelle en trage risico’s

Dat late besef kan belangrijke consequenties hebben. Ten eerste zien bedrijven daardoor onvoldoende scherp hoe gewapende conflicten hun sporen nalaten in de mondiale handelsstromen. Geopolitieke spanningen verstoren toeleveringsketens en vergroten de marktvolatiliteit, wat het voor bedrijven uiteindelijk lastiger maakt om hun duurzaamheids- en andere ambities waar te maken. De Russische invasie in Oekraïne bijvoorbeeld leidde tot de verstoring van energie- en graanmarkten en legde Europa’s afhankelijkheid van Russisch gas pijnlijk bloot. Bedrijven zagen zich genoodzaakt nieuwe leveranciers te zoeken en zich aan te passen aan logistieke verstoringen. Vaak gaat het om bijsturingen die niet zonder gevolg blijven voor de vastgelegde CSR-doelen.

Naast acute verstoringen moeten bedrijven bovendien rekening houden met de zogenaamde slow burn risico’s in hun keten. In de Democratische Republiek Congo laaide eind 2023 het geweld weer op toen een door Rwanda gesteunde militie de strategische stad Goma aanviel. Dergelijke escalaties bedreigen de winning van kritieke mineralen (zoals kobalt) en kunnen wereldwijd industriële ketens raken. Het illustreert dat leveringszekerheid en duurzaamheid steeds meer samenvallen: wie conflictgevoelige bronnen gebruikt, moet bijtijds voor alternatieven zorgen of meebouwen aan stabiliteit ter plaatse. “Bij het inschatten van de CO₂-uitstoot kun je nog werken met standaarden en audits”, zegt Hans Diels daarover. “Maar bepalen of je keten gelinkt is aan conflicten of mensenrechtenschendingen is veel moeilijker. Het vergt veel meer inzicht in de lokale context, en daar worstelen bedrijven nog mee.”

Reputatieschade

Naast ketenschade is reputatieschade vaak het meest zichtbare gevolg van activiteiten in een conflictgebied of van banden met leveranciers in de regio. Hans Diels ziet verschillende bewegingen. “Voor grote merken is reputatierisico vaak een reden om zich terug te trekken uit een conflictland”, zegt hij. “KMO’s maken soms de omgekeerde afweging: ze willen hun werknemers en lokale partners niet in de steek laten. Reputatie weegt dus langs twee kanten.”

Opvallend is dat bedrijven het risico op reputatieschade niet enkel inschatten vanuit de consument of de werknemer, maar minstens evenzeer vanuit de belegger. De ESG-criteria (milieu, sociaal en bestuur) die een bedrijf vastlegt, spelen een groeiende rol bij het inschatten van risico’s in conflictgebieden. Duurzame investeerders en fondsbeheerders bekijken steeds nadrukkelijker waar een bedrijf actief is. De Russische invasie was in dat opzicht een wake-upcall: het dwong aanbieders van duurzame beleggingen om politieke risico’s zwaarder mee te wegen. Candriam, een vermogensbeheerder die ESG integraal toepast, benadrukt dat traditionele data onvoldoende zicht geven op bedrijfsactiviteiten in conflictgebieden. Daarom zoekt de beheerder het gesprek op met bedrijven die blootgesteld zijn aan conflictrisico’s. Concreet heeft Candriam aangekondigd de ESG-score van bedrijven zonder specifiek beleid voor conflictgebieden te verlagen.

Mensenrechten

Naast de druk vanuit beleggingshoek speelt ook de wetgevende druk en die gaat ruimer dan enkel de gekende Corporate Sustainability Reporting Directive (CSRD). In 2024 keurde het Europees Parlement de Corporate Sustainability Due Diligence Directive (CSDDD) goed. Die richtlijn verplicht grote bedrijven om mensenrechten- en milieurisico’s in hun keten te identificeren en aan te pakken. Zowel het Europees Parlement als de OESO hebben expliciet opgenomen dat conflictgebieden hierbij bijzondere aandacht vergen. Als een bedrijf actief is in een oorlogsgebied, zal het na de omzetting van de richtlijn in nationale wetgeving (uiterlijk juli 2026) moeten aantonen welke stappen het zet om niet bij te dragen aan geweld of misbruik. Daarnaast trad begin 2024 de CSRD in werking, die duizenden grote ondernemingen verplicht openbaar te rapporteren over hun duurzaamheidsbeleid, -prestaties én -risico’s. Daaronder vallen ook geopolitieke en mensenrechtelijke risico’s. Bedrijven moeten dus ook vanuit die richtlijn transparant maken in welke landen ze actief zijn en hoe ze omgaan met conflictgerelateerde kwesties.

Bedrijven die ethisch verantwoord willen opereren te midden van geopolitieke spanningen kunnen verder terugvallen op internationale normen zoals de UN Guiding Principles on Business and Human Rights en de OESO-richtlijnen voor multinationale ondernemingen. Bedrijven hebben de verantwoordelijkheid mensenrechten te respecteren en negatieve impact te voorkomen, ook in fragiele staten. De Nederlandse vredesorganisatie PAX omschreef het al als een ‘verhoogde mensenrechten-due-diligence’ voor ondernemingen, vrij vertaald: extra alert, diepgaander en frequenter onderzoek doen naar risico’s, inclusief een grondige conflictanalyse. Een noodzakelijke maar delicate opdracht, al is de manier waarop je dat als bedrijf aanpakt vrij helder, besluit Hans Diels. “De eerste stap is alles zo goed mogelijk in kaart brengen: waar haal je grondstoffen, wie zijn de lokale stakeholders en welke risico’s zijn er? De tweede stap is heel duidelijk maken welke ethische ondergrenzen je bedrijf hanteert en, vooral, hoe je die in de praktijk wil toepassen.”